Henryk Bereza: artysta czytacz/pisarz/mistrz/onirysta, Konteksty 3/2015

copyright © „Konteksty” & Jerzy Pluta

 

HENRYK BEREZA: ARTYSTA CZYTACZ/PISARZ/MISTRZ/ONIRYSTA

 

„Twórczość” bez zapisków Berezy? Niemożliwe!

Mocno się rozczarowałem, biorąc do rąk styczniową „Twórczość” (2005). A jeszcze bardziej byłem zawiedziony w lutym, przeglądając zeszyt podwójny 2-3. Co się stało? Znowu nie ma najbardziej oczekiwanej przeze mnie rubryki Czytane w maszynopisie! Wiem: po śmierci we wrześniu 2004 roku Jerzego Lisowskiego – nowy szef, więc zapewne nowe porządki, ale „Twórczość” bez zapisków Henryka Berezy wydaje mi się jakby kadłubkowa. W tymże lutowo-marcowym numerze pisma znalazł się obszerny szkic Małgorzaty Rygielskiej o trójwierszach Berezy, o których na końcu tych notatek i ja się wypowiadam. Tak, nagle (bez pożegnania?) Bereza zaprzestał publikacji swoich notatek, niemających odpowiednika w polskich czasopismach? Mniemam, że to tylko krótka przerwa w podróży. Mam także nadzieję, że wszystkie – ułożone chronologicznie – teksty z rubryki Czytane maszynopisie ukażą się kiedyś w osobnym grubym tomie. Dodam (bez fałszywej skromności), że jestem osobiście zainteresowany tą edycją: kilkanaście razy pojawiało się tam i moje nazwisko (m.in. kilka listów HB o „Przecinku”). A być wzmiankowanym przez autora Sztuki czytania to znaczy znacznie więcej niż niejedna recenzja… Gdzie są ci wydawcy, którzy czekają na współczesne dzieła naprawdę samoswoje, nie do podrobienia, których nikt inny nie mógłby napisać? Chyba chrapią pod lipą czarnoleską i czekają na krasnoludka Koszałka-Opałka.

Najpierw przytoczę moje zapiski o Berezie, drukowane w „Przecinku”. Ile osób wówczas je przeczytało? Kilkadziesiąt? Sto, może dwieście? Potem polecam dopowiedzenia z lat 2004-2005.

 

1. Henryk Bereza: artysta czytacz / pisarz / mistrz

Nadtytuł Czytane w maszynopisie pojawił się w „Twórczościw 1977 roku: pod koniec prawie każdego zeszytu ukazywały się teksty Berezy, będące omówieniami książek czytanych naprawdę w maszynopisie, czyli recenzjami wewnętrznymi, których druk w prestiżowym czasopiśmie mógł przyspieszyć edycję książkową. Zazwyczaj omawiane przez Berezę tytuły można było później (po kilku, po kilkunastu miesiącach, po kilku latach) zobaczyć w księgarniach, choć niektóre utwory do dziś można jedynie przeczytać (jeśli ocalały!) w maszynopisie. Zapewne nie wszystkie opinie wewnętrzne Bereza drukował w „Twórczości”: nie wszystkie wydawnictwa prosiły go o zdanie, więc wybór tytułów na pewno był przypadkowy, ale po latach (w wydaniach książkowych tych opinii) widać, że te teksty stanowią jedne z najważniejszych wypowiedzi o polskiej prozie współczesnej. W Biegu rzeczy (Warszawa 1982) i Obrotach (Warszawa 1996) ukazało się łącznie prawie 200 omówień konkretnych tytułów i kilkanaście szkiców korespondujących z ich problematyką.

Obroty miały się zresztą ukazać kilka lat wcześniej, pojawiły się dopiero w 1996 roku w mało znanej oficynie, a nie np. w Czytelniku czy w PIW-ie, które wydały większość książek Berezy. W połowie lat 80. Przetoczyła się w czasopismach (głównie w „Literaturze”) dziwna – bo zastępcza! – dyskusja, do której Bereza wtrącił się Baranoją (drukowaną wówczas na pierwszej stronie „Polityki”), teraz przypomnianą w Obrotach. Jeszcze dziwniejszy dialog toczył się w „Tygodniku Powszechnym” na początku lat 90. – dotyczył „czarnej dziury” w polskiej prozie lat 80. Do 1989 roku Bereza rzadko odzywał się wprost; wypowiadał swoje zdanie w recenzjach i szkicach, analizując konkretne utwory i całkowicie ignorując „obowiązujące trendy”. Już od połowy lat 70. Bereza skupiał się głównie na autorach młodszego pokolenia, tych, którzy nie traktowali literatury jako przede wszystkim służby (wszystko jedno jakiej: społecznej, politycznej, moralnej itd.), lecz… Tu nie dopowiadam. Gdy w Obrotach czytam na nowo zdania o książkach głośnych i całkiem zapomnianych (bo przecież kiedyś czytałem te teksty w „Twórczości”), ogarnia mnie lekka zazdrość: jakież ci pisarze mieli szczęście, że ich maszynopisy trafiły do Berezy, jak empatycznie potrafi on wczytać się w autorskie przesłania (wiadomo: nie jest to krytyk chłoszczący), znajdując w niemal każdym utworze swoiste właściwości (charakterystyczne są tu także jednowyrazowe tytuły: Powaga, Zgrzebność, Spełnienie). Każdy z tych tekstów, choć zazwyczaj dotyczy konkretnego utworu, jest zarazem czymś więcej: zamkniętą formą prozatorską, którą można rozpatrywać autonomicznie. Dodam, że niektóre (a może nawet większość!) wypowiedzi Berezy są znacznie ciekawsze (i istotniejsze) od omawianych utworów… Bereza swoje „ja” wypowiada właśnie w recenzjach, szkicach i notach, a nie w powieściach i opowiadaniach: to nie są jedynie teksty paraliterackie, lecz także sensu stricto prozatorskie.

W niemal każdym tekście Berezy pojawiają się zdania-uogólnienia; one to (i te serio, i te ironiczno-polemiczne, jak choćby zdanie o Drzeżdżonie, że jest lepszy od Borgesa i Cortàzara) wywołują nieraz na poły furiackie polemiki oponentów. Bo też Bereza jest od prawie 20 lat głównym celem uszczypliwości i ataków obrońców literatury „dobrze skrojonej”, „do czytania”. I co ciekawsze: to nie Bereza atakuje, to on jest atakowany za to, że wyznaje taką, a nie inną hierarchię wartości literackich. Gdy czytam niektóre polemiki (i „polemiki”), to odnoszę wrażenie, że chodzi chyba o szefa jakiejś złowrogiej sekty, która porywa dzieci, więc trzeba jej – w imię tolerancji – dać odpór… W Baranoi są zdania, które warto zacytować: „Prawdziwa literatura była, jest i pozostanie do końca sztuką rękodzieła, nie będzie miało do niej dostępu nic z ersatzu i sztucznego tworzywa, będzie zawsze sztuką poszukiwań, odkryć, błądzeń i nieustannego ryzyka (…), prawdziwa literatura jak koszule z bawełny lub jedwabiu będzie coraz większym luksusem, pseudoliteratura przyjmie się jak nylon, elana i non-iron”.

Po 1989 roku rubryka Czytane w maszynopisie nadal pojawia się w „Twórczości”, ale ma już całkiem inny charakter. To swego rodzaju pismo w piśmie. To nie tylko – jak dawniej – recenzje wewnętrzne, lecz także teksty narracyjne (Oniriada) i polemiczne (Wypiski), a także listy; teraz Bereza częściej niż dawniej mówi wprost, nie stroni od polemik i ostrych sformułowań. Lekturę „Twórczości” zaczynam zawsze od końca, od uwag Berezy: tu ujawnia się Bereza mniej znany, po prostu mistrz.

(„Przecinek”, nr 4 / 1997)

 

2. Śnić, śnić

Czy są ludzie, którym nic się nie śni? Chyba nie. Tylko nieliczni o swoich snach opowiadają, a jeszcze mniej liczni je zapisują. Natomiast w bibliotekach znaleźć można tysiące dzieł, w których mowa także o snach. Pojawiają się i w baśniach, i w epopejach, i w prozie realistycznej. I w Biblii, i u Homera. U Szekspira i u Kafki. A co mniemać o sennikach (o tych serio i o tych jarmarcznych)? O Freudzie i freudystach nawet nie warto wspominać. Jak zapisywać sny? Jak je interpretować? Czy są prawdziwe, czy tylko zmyślone? Mówię o tych zapisanych. Sny, które nas przerażają, sny tajemnicze i sny bajkowe. A sny podróżnicze, które mnie męczą od pół wieku? Sam zapisałem niemało snów: i tych prawdziwych (np. „Śnił mi się Bruno”), i tych częściowo zmyślonych (Sto czyżyków).

Gdy pod koniec lat 80. w „Twórczości” zaczęły się pojawiać zapisy snów Henryka Berezy (i to pod homerycko autoironicznym tytułem), nie dziwiłem się wcale ich „fabułom”, bowiem stanowiły poniekąd ciąg dalszy jego esejów i szkiców o pisarzach. Zebrane w książce (Oniriada. Zapisy z lat 1976-1996, Warszawa 1997) czyta się je nieco inaczej: i lepiej (setki wątków!), i gorzej (niekiedy zdarzenia przerażają, deprymują). Niestety, brak indeksu nazwisk, a w Oniriadzie pojawiają się setki nazwisk, dziesiątki miejscowości. Oto sny rodzinne i literackie, czasem też bohaterskie (np. rozmowa ze Stalinem). Głównymi bohaterami zapisów Berezy są niewątpliwie Jarosław Iwaszkiewicz i Marek Hłasko. Czyż fragmentów o tych (i innych) pisarzach autor nie powinien w przyszłości włączać (np. na prawach post scriptum) do swoich szkiców i esejów? Chętnie przeczytałbym książkę Berezy złożoną z jego szkiców o Iwaszkiewiczu i fragmentów Oniriady… Warszawa i Skierniewice to główne oniryczne miejscowości. Dotąd nawet nie wiedziałem, że istnieje rzeka Rawka, a teraz chciałbym ją zobaczyć. Może widziałem ją z pociągu, jadąc z Wrocławia do Warszawy? W mądrym wstępie Bohdana Zadury czytam także zdanie niemądre: „Jeśli literatura przetrwa, miejsce Henryka Berezy w jej historii może być bardziej miejscem autora Oniriady niż miejscem krytyka literackiego”. Hm, wielce dwuznaczna pochwała! A po drugie: dlaczego literatura miałaby nie przetrwać? No tak, jeśli bombki… Oczywiście zapisy Berezy są dziełami autonomicznymi, ale zarazem nie powinno się ich czytać w oderwaniu od innych jego tekstów. Co właściwie robi Bereza? Zapisuje obrazy, streszcza rozmowy. Krótko, sucho. I wychodzą poematy prozą. Nie komentuje, ale czasem pojawiają się pozasenne dopowiedzenia (że np. dana postać od dawna nie żyje albo jakie kiedyś nosiła nazwisko). Oniriada to dzieło prozatorskie, lecz nie zdziwię się, jeśli zainteresują się nim także psychoanalitycy. Czy są tacy w Polsce? Nie jestem ciekaw, co też powiedzą…

(„Przecinek”, nr 6 / 1998)

 

3. Pisać, pisać

„Pisanie o snach jest przeważnie bzdurą, zapisywanie snów wymaga wobec nich największej lojalności” – napisał Bereza do Dariusza Bitnera 17 lutego 1997 roku. Czyż to nie najlepszy komentarz do Oniriady? Najnowszą książką Berezy są Epistoły (Szczecin 1998), zawierające kilkanaście szkiców i kilkadziesiąt listów z 1at 1990-1997 do Bitnera (drukowanych w ostatnich latach w „Twórczości”, w stałej rubryce Czytane w maszynopisie).

W listach-eseikach, będących przede wszystkim osobistymi przekazami krytyka – „ojca” do pisarza – „syna”, najciekawsze wydają mi się zdania będące wtrąceniami i polemikami, często niby żartobliwe, autoironiczne. „Ojciec” jest dumny z „syna”, lecz zarazem boleje, że czasem słucha on także innych bogów. A zarazem dodaje usprawiedliwiająco: „Nie jestem doktrynerem, fundamentalistą” (12 listopada 1997). Co pisał „syn”? Nie wiemy…

(„Przecinek”, nr 6 / 1998)

 

4. Pamięć i figle pamięci

Anna Kowalska przed laty znakomicie zatytułowała swój tom wspomnień Figle pamięci (1963). I mnie pod koniec października 2001 roku pamięć robiła przedziwne figle. Ot, wydawało mi się, że to dopiero w 2002 roku Henryk Bereza – jeden z najwybitniejszych polskich krytyków literackich XX wieku – skończy 75 lat i powinienem wówczas wysłać depeszę albo zadzwonić, albo napisać list na czerpanym papierze. A przecież w domu mam kilkanaście słowników i encyklopedii, w których podana jest data urodzenia autora Związków naturalnych. A co przeczytałem kiedyś w jakimś senniku egipskim? „Odmłodzić kogoś we śnie o rok – będzie żył co najmniej 10 lat dłużej niż zapisano na górze”. A odmłodzić kogoś na jawie?

Oto 12 listopada 2002 roku przeczytałem w „Gazecie Wyborczej” tekst pt. Książka i salceson, dotyczył Festiwalu Warszawa Pisarzy. Był tam i taki akapit: „Warszawę Pisarzy pamiętać będziemy też z dowcipnego benefisu Henryka Berezy, w którym obchodzący 75-lecie nestor polskiej krytyki wystąpił w wieńcu z liści laurowych”. I do dziś nie wiem (och, coraz większe – i postępowe – oderwanie od Rzeczywistości, także literackiej!), gdzie i kiedy Bereza wygłosił jubileuszowy toast (por.: Toast (2), „Twórczość” 2002, nr 1). W redakcji „Twórczości” czy podczas spotkania w Zamku Ujazdowskim? „W moim wieku nie oczekuje się niczego dobrego od okresu pięciu lat” – mówił autoironicznie (a może tylko żartobliwie) jubilat. To Bereza wprowadził niedawno do krytyki literackiej nowy termin; zamiast pisać o tekstach starych mistrzów, zaproponował eufemistyczne określenie: „twórczość senioralna”. No tak, nie każdy senior literatury jest „starym mistrzem”… A to paradoks: tak, Henryk Bereza jest na pewno starym mistrzem, ale – mimo przekroczenia 75. roku życia – nie jest literackim emerytem. Co miesiąc wydaje kolejną część swojego ogromnego dzieła pt. Czytane w maszynopisie (trudno mi sobie wyobrazić miesięcznik „Twórczość” bez tego autonomicznego dodatku!); to druga twarz Berezy, pokazywana dopiero od kilkunastu lat.

A co podaje o Berezie informator Kto jest kim w Polsce (edycja 4, 2001)? Oprócz 12 książek – „ponad 1200 recenzji, szkiców lit., esejów i felietonów w kilkudziesięciu czas. krajowych i kilku zagr. [od] 1951–; liczne wstępy i posłowia”. A najciekawsza odpowiedź dot. hobby: „praktykowanie licznych dziwactw, zapisywanie i publikowanie snów”. O Oniriadzie nie muszę wspominać, ale intryguje mnie to pierwsze hobby: jakie to dziwactwa? Z drugiej strony: czy to takie ważne? Nie, ale to zapewne Bereza wpisał do ankiety takie sformułowanie. No tak, ja znam autora Sztuki czytania od czterdziestu paru lat, ale przede wszystkim z publikacji; kilkanaście razy w życiu spotykałem go na imprezach literackich, a chyba tylko trzy czy cztery razy rozmawiałem z nim na stopie towarzyskiej. Mógłby – emeritus – odpoczywać, a on (mimo dolegliwości okulistycznych, o których wspominał w „Twórczości” kilkakrotnie) codziennie czyta i pisze, czyta i pisze, nie chce wziąć sobie do serca słów przekornych Norwida (z Marionetek):

Zapomnieć ludzi, a bywać u osób,

– Krawat mieć ślicznie zapięty!…

No tak, ostatnio widziałem Henryka Berezę w Warszawie w 1984 roku (lub może w 1985) i nawet nie zapamiętałem, czy nosi krawat. W każdym razie: na zdjęciach (i w telewizji) zawsze występuje w wytwornym krawacie.

(„Przecinek”, nr 13/2002)

 

5. 11 maja 2002. Bereza we Wrocławiu i w Lutyni

Oto nadarzyła się niespodziewana okazja do spotkania z Henrykiem Berezą 11 maja 2002 roku, bowiem „w marcu 2002 r. jury – Bogusław Kierc, Stanisław R. Kortyka, «Jan Kowalski», Stanisław Pasternak, Jerzy Pluta – Nagrodę Czterech Kolumn 2002 przyznało Henrykowi Berezie – za zbiór oniryków Oniriada (Warszawa 1997) oraz twórczość eseistyczną i krytycznoliteracką, Jakubowi Ekierowi za tomik wierszy Podczas ciebie (Kraków 1999) i twórczość przekładową, Jarosławowi Markowi Rymkiewiczowi – za encyklopedię eseistyczną Leśmian (Warszawa 2001) oraz dzieła eseistyczne i poetyckie”.

Kto może otrzymać tę jedną z najskromniejszych polskich nagród literackich, wręczaną pod Wrocławiem w sadzie pisarza i lotnika? „Nagroda Literacka Czterech Kolumn jest przyznawana poszukiwaczom i odkrywcom – czyli tym, którzy (parafrazując Blaise’a Cendrarsa) mają odwagę iść aż do końca horyzontu”. Niewątpliwie takim poszukiwaczem jest także Henryk Bereza.

Mimo kłopotów zdrowotnych (o których czytelnicy „Twórczości” mogli się dowiedzieć z publikowanych tam listów i notatek) autor Oniriady zdecydował się na przyjazd do Wrocławia. Tylko na kilka godzin, bo nazajutrz (12 maja 2002) musiał już być w Warszawie, by przemówić podczas odsłonięcia tablicy poświęconej Pawłowi Hertzowi. A do Wrocławia przywiózł autora Prozy z importu siostrzeniec Pawła Hertza wytwornym, klimatyzowanym autem. Udało mi się zaprosić Henryka i jego „kierowcę” na obiad przecinkowy (niestety już nieopisany „Przecinku”, bo edycja zeszytów została w kwietniu 2002 roku zawieszona). Tutaj podaję jedynie menu: zupa ze świeżych przecieranych szparagów (z grzankami), rolada wieprzowa (z wędzonym boczkiem), sos myśliwski, kartofle purée, młoda kapusta zasmażana, ogórek konserwowy, papryka marynowana. Napoje, desery, owoce (do wyboru): niegazowana woda mineralna Staropolanka Zdrój; kawa z ekspresu z mlekiem zagęszczonym z Gostynia; winogrona czerwone (z Hiszpanii?); wino reńsko-heskie czerwone; ciastka z cukierni Tutti Frutti (comber ponczowy, torcik z kremem)…

Dzień był upalny, dusznawy. Gdy po trzeciej dojeżdżaliśmy do Lutyni, rozszalała się burza. Wręczenie nagród (bez laureata J.M. Rymkiewicza) odbyło się nie pod kolumną w sadzie, lecz w niewykończonej przechowalni brzoskwiń. To tu Bereza przeczytał kilka niedrukowanych oniryków i wygłosił przejmującą (wcale nieokolicznościową) mowę (drukowaną potem w „Twórczości” jako Toast (3), w numerze 9, 2002), z której przytoczę tylko trzy zasadnicze zdania:

„W decyzjach tego typu [czyli przyznawania nagród] widzę nie przejaw prywatnej życzliwości, lecz świadectwo zrozumienia moich rezultatów literackich lub tylko aprobaty dla tego, co robię.

Nie wiem zresztą, co z tych dwóch rzeczy – zrozumienia i aprobaty – jest ważniejsze. Zrozumienie niektórych osiągnięć twórczych bywa niekiedy trudniejsze i rzadsze niż one same”.

A potem znowu, jak w piosence ludowej, „słońce i pogoda, pójdziemy se do ogroda”. Całe to zdarzenie wydało mi się w pewnym momencie nieco surrealistyczne: oto siedzimy w sadzie, który rośnie na miejscu, na którym w 1757 roku rozegrała się bitwa pod Lutynią, podczas której (po przegranej wojsk austriackich z pruskimi) nad dwa wieki rozstrzygnęły się losy Śląska (poniekąd i losy mojej rodziny, i mój osobisty los), gawędzimy w sadzie o literaturze, popijamy z nestorem literatury polskiej wodę mineralną i wysokoprocentowy napój, zwany poetycko winem brzoskwiniowym.

 

6. I Bereza wśród poetów?

Po raz pierwszy z trójwierszami Berezy zetknąłem się w „Regionach” (chyba w 2000 roku). Gdy pewien mój znajomy pisarz swego czasu przeglądał u mnie egzemplarz tego pisma, zadziwił się wielce, gdy zobaczył wiersze autora Pryncypiów, i zapytał starotestamentowo: „I Bereza wśród poetów?”. Dla mnie wówczas również było to pewnego rodzaju zaskoczeniem. No tak, niektórzy chcieliby, by pisał jedynie (o nich zwłaszcza) pochwalne zdania, a tu pojawia się Oniriada, a teraz Miary (Warszawa 2003)… Co z nimi zrobić?

Autoironiczne określenia, najpierw w Kto jest kim w Polsce, a teraz na skrzydełku Miar, że to „dziwactwa”, mnie nie dziwią, bo wiadomo, że każdy tekst literacki jest pewnego rodzaju dziwactwem. Dlaczego by „sędziwy krytyk i eseista” nie miał prawa do pisania trójwierszy? Toż na to w wieku senioralnym najlepsza pora! Czyż o mądrościach życiowych mają pisać młodziankowie po maturze?

Najpierw przeczytałem Miary od początku do końca, a teraz czytam tak, jak mi się otworzy książka. Niektóre trójwiersze są bardziej czytelne, gdy zna się np. pewne szczegóły z biografii autora (widok z mieszkania na skrzyżowanie Alei Jerozolimskich i Marszałkowskiej, fartuch Olesi). Oczywiście wiele tu – jak to w literaturze – odniesień i aluzji, dla mnie czasem trudnych do rozszyfrowania, ale to przecież nie są notki reporterskie, lecz swego rodzaju „życiowe podsumowania”. Niektóre od razu mnie zachwyciły (nie wiem, czy to dobrze!), inne mniej, nad niektórymi będę dumał podczas kolejnych lektur, ale zawsze (w moim odbiorze) liczą się te teksty, które zastanawiają, poruszają. Np. o jeńcach:

 

Jeniec wojenny

ruski pruski lub polski

równość w praktyce

 

Czyż to nie „istota rzeczy”? Tak, poniekąd Bohdan Zadura (w posłowiu) ma rację, że trójwiersze Berezy to haiku. Ale po co używać tej nazwy, skoro ona kojarzy się raczej nie najlepiej (często wielu autorów polskich po prostu raczy nas banałami, a podpisuje potworki dumnie: haiku). Ale pierwszy zapis jakby z japońskiej antologii:

 

Siąpi deszcz mżawka

pod drzewami brudny śnieg

lśni czerń konarów

 

Sam nie wiem, czy to dobrze, czy źle (owe „japońskie” asocjacje)… Czyż można więcej dodać? Ważne myśli o stole! (Jakże ja nie lubię mieszkań, w których nie ma stołu, tylko ławy, stoliczki etc.).

Nekrologi zainteresowały mnie oczywiście także z innych powodów. Znam twórczość wszystkich „opisanych” pisarzy (niektórych znałem osobiście). Jak oddać w kilku słowach istotę ich pisarstwa / osobowości? Najpierw musiałem wpisać ołówkiem nazwiska pisarzy u dołu strony, potem czytałem i dopowiadałem sobie, co też ja mniemam o konkretnej osobie… No i nie dziwię, że (na s. 92) autor nie podał nazwiska:

 

Przez żart profesor

mówi wiersze z pamięci

odrabia tytuł

 

A iluż takich profesorów i ja znam? Kilkunastu… Trochę mnie zdziwiły słowa o Bieńkowskim:

 

Paź egzaltacji

celebra kultu sztuk

mistrz pustosłowia

 

Owszem, Trzy poematy są nazbyt euforyczne (i wielosłowne), ale czy w esejach to „mistrz pustosłowia”? No tak, Bereza znał go bliżej (m.in. w redakcji „Twórczości”), a ja tylko czytałem jego teksty i paru słuchałem (w radiu i na kilku spotkaniach autorskich we Wrocławiu). Nie odbierałem jego mówienia o literaturze jako egzaltacji, raczej jako coś emocjonalnie pozytywnego. O Leopoldzie Buczkowskim cóż więcej można dodać?

 

Epik zagłady

widzi wszechświat przez wojnę

trwa w bitwach słowa

 

Choć określenie „epik zagłady” nieco już nadużywane (zdaje się zresztą, że to Bereza pierwszy użył tej formuły). Jakże przejmujące (gorzkie, a zarazem prawdziwe) słowa o Piętaku:

 

Dał wiarę kłamstwu

ukrył dar wyobraźni

skok z okna na bruk

 

Bereza w rubryce Czytane w maszynopisie nieraz wypowiadał się o poezji, co dla mnie było pewnego rodzaju zaskoczeniem (przed 1990 rokiem nie przypominam sobie żadnego jego tekstu o poezji). A tu uwagi entuzjastyczne m.in. o Piotrze Cieleszu, a w ostatnich latach o Kazimierzu Hoffmanie. Czyżby w Miarach Bereza „konkurował” z poetami? Na pewno podziwia u nich zwięzłość, skrótowość i celność słowa. Np. każdy wiersz Cielesza o babci to jakby zarys powieści, a efekt może nawet lepszy. Bereza nie udaje poety, w Miarach ujawnia się bardziej jako aforysta niż poeta, jako autor-esencjonalista. W Miarach bliżej mu do Stanisława Jerzego Leca niż np. do Tadeusza Różewicza.

 

7. Kto się boi Henryka Berezy?

To nie jest kolejne nawiązanie do dramatu amerykańskiego autora, to po prostu przypomnienie tytułu felietonu Jerzego Pilcha (wówczas mało znanego „młodego prozaika” i początkującego felietonisty) z „Tygodnika Powszechnego”, chyba z końca lat 80. lub początków lat 90. Dodam: jednego z najgłupszych felietonów, jakie w życiu czytałem (nie wiem, czy też jednego z najgłupszych w dorobku Pilcha), w którym starał się on ośmieszyć poglądy Berezy. Ot, Pilch dobrodusznie radził pisarzom, by nie bali się Berezy, bo on po prostu nie zna się na literaturze, jego opinie są niewiarygodne: oto Bereza wmawiał czytelnikom, że jesteśmy świadkami tzw. rewolucji artystycznej w prozie, a przecież książek zachwalanych przez Berezę nikt nie czyta, nikt nie zna, może w ogóle nie istnieją… Wszyscy ci autorzy, których tak gorliwie przez wiele lat forował Bereza, wpadli do czarnej dziury i nigdy już z niej nie wyjdą – cieszył się prostodusznie Pilch. A ja między wierszami odczytałem tekst Pilcha również tak: mnie tu w Krakowie chwalą, nawet niektórzy podziwiają, a taki Bereza nie napisał o mnie ani jednego zdania. Ale co on może w tej Warszawie wiedzieć o nowej prozie itd.

Dlaczego wspominam o tym felietonie sprzed lat? Może dlatego, że był to tekst agresywnie zaczepny o znakomitym krytyku i eseiście wyzbytym agresywności w pisaniu. Było to jakby drażnienie kijem – z bezpiecznej odległości – lwa w zoo.

Kiedy zetknąłem się po raz pierwszy z drukowanymi tekstami Berezy? Prawie 50 lat temu. Może nawet po raz pierwszy pod koniec 1955 roku. Wtedy rozpocząłem edukację licealną, a nasz polonista, lwowiak Roszko, zalecał czytanie (i prenumerowanie) prasy literackiej. W IV kwartale 1955 roku zaprenumerowałem „Nową Kulturę”; miałem wówczas 13 lat i niewiele rozumiałem z publikowanych tam tekstów, zapamiętałem natomiast do dziś Odwiedziny prezydenta Zawieyskiego, które przed całą klasą streszczałem na stopień – i dostałem dwóję. Tam być może spotkałem się z nazwiskiem Berezy, a na pewno rok, dwa lata później w „Twórczości” lub „Przeglądzie Kulturalnym”. Wierzyć mi się nie chce, że już 50 lat posilam się pisarstwem Berezy! Tak, posilam. To przecież Bereza od ponad 50 lat udowadnia swoimi tekstami, że sztuka czytania jest równie ważna jak sztuka pisania.

Do początków lat 90. Henryk Bereza rzadko wdawał się w bezpośrednie polemiki, zwłaszcza gdy dotyczyły sporów ad personam. Zazwyczaj odpowiadał pośrednio: albo pisząc recenzję, albo milcząc o konkretnych tytułach. Jeśli np. zraził się do nowych dzieł pisarza, którego poprzednio wysoko oceniał, to po prostu nie pisał o nowych książkach, natomiast dawne teksty nadal umieszczał w wyborach książkowych. Oto od połowy lat 70. Bereza nie napisał o żadnej nowej książce Marka Nowakowskiego, co odczytywano jednoznacznie jako najsroższą recenzję. Natomiast po 1989 roku, m.in. w rubryce Czytane w maszynopisie (i w ankietach, m.in. paryskiej „Kultury” – 1992, nr 7/8 – Pisarze niedocenieni – pisarze przecenieni) zobaczyliśmy także inną twarz Berezy, bardziej (jak na niektórych jego zdjęciach) witkacowską: wypowiadał się wprost, komentował teksty drukowane w czasopismach, dzielił się wrażeniami z papieskich pielgrzymek, publikował listy (które najpierw otrzymywali autorzy, a więc nie były to teksty pierwotnie przeznaczone do druku) i zapisy snów. (Nie mogę tu nie wspomnieć o tym, że m.in. rubryka Czytane w maszynopisie zainspirowała mnie do edycji autorskich zeszytów literackich „Przecinek”). I takiego Berezę najbardziej podziwiam, Berezę, który nie ukrywa swoich sympatii i antypatii literackich, choć czyni to wprost, to nigdy napastliwie, wciąż stara się dostrzec w debiutujących autorach przede wszystkim ukryte zaczątki wielkości, czyli znaleźć w tonie piasku ziarenko złota. Zazwyczaj mu się to udaje. Czyli Henryk Bereza bywa także alchemikiem? Oczywiście, oczywiście.

(18 kwietnia 2005)

 

8. Drogi Jubilacie, Drogi Seniorze, Drogi Mistrzu

Stało się: nie ma już w „Twórczości” rubryki Czytane w maszynopisie. I chyba nie będzie: ot, z przyzwyczajenia zaczynam lekturę miesięcznika od ostatnich stron i robi mi się smutno. Było i było, jak pisał Białoszewski. (Było i się zmyło, jak w PRL-u mawiały sklepowe księżniczki). Ostatni raz „pismo w piśmie” Henryka Berezy ukazało się w „Twórczości” w 2005 roku w numerze sierpniowym.

I oto kilka dni temu w Internecie czytam, że w połowie października 2006 roku ukaże się na najnowsza książka Berezy, pod znanym czytelnikom rubryki Czytane w maszynopisie tytułem (…wypiski…). Na razie widziałem jedynie wirtualną okładkę, ale przypuszczam, że to wybór materiałów z rubryki w „Twórczości” (książka – według zapowiedzi – ma ok. 240 stron, a gdyby wydano całość, to musiałaby mieć ok. 1200 stron…).

W 2005 roku Henryk Bereza został przewodniczącym jury Nagrody Literackiej Nike. Jak wyznał w publicznej rozmowie autor Miar, teraz w ciągu kilku miesięcy musi przeczytać (lub przekartkować) ponad 500 tomów, które kandydują do nagrody, czyli nie może narzekać na nadmiar wolnego czasu. Mam nadzieję, że nadal zapisuje sny i robi wypiski z lektur czasopism i książek. Czy zmieniło się coś w werdyktach jury Nagrody Nike? Chyba tak, bo i w 2005, i w 2006 roku czeki otrzymali prozaicy. (A ja wielce się rozczarowałem nagrodą w 2006: otrzymała ją autorka powieści, której nie potrafię zaśpiewać, jako czytelnik zapewne nie przyswajam już nowych „tryndów” w prozie polskiej – natomiast moimi prywatnymi faworytami byli…). Czy Bereza był za, czy przeciw? Być może kiedyś się dowiemy.

28 października 2006 roku Henryk Bereza kończy 80 lat. Podnoszę więc duży kielich z toskańskim winem i kielonek z lutyńską brzoskwiniówką: Drogi Jubilacie, Drogi Seniorze, Drogi Mistrzu, śnij jak najdłużej, śpij jedynie do dziewiątej, czytaj tylko w dzień, nadal pij wodę tylko ze źródła!

(5 października 2006)

Jerzy Pluta

 

książki Henryka Berezy / teksty Henryka Berezy / epistoły Henryka Berezy / o Henryku Berezie napisali / galeria zdjęć Henryka Berezy

Skip to content